Wojciech Kossak, herbu Kos (ur. 31 grudnia 1856 w Paryżu, zm. 29 lipca 1942 w Krakowie) – polski malarz, przedstawiciel nurtu malarstwa o tematyce historycznej i batalistycznej. Autor wielu obrazów przedstawiających wydarzenia z okresu wojen napoleońskich i powstania listopadowego, scenki rodzajowe,portrety i konie. Wraz z Janem Styką współautor Panoramy Racławickiej.

Syn Juliusza Kossaka, ojciec Jerzego Kossaka, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Magdaleny Samozwaniec.

Kossakówka – dom rodzinny Kossaków nakrakowskim Zwierzyńcu

Wojciech Horacy Kossak urodził się w Paryżu, dokąd wyjechali jego rodzice wkrótce po ślubie. Drugie imię otrzymał po swoim ojcu chrzestnym francuskim malarzu Horacym Vernecie. Naukę zaczął pobierać już po powrocie rodziny do Polski w gimnazjum na Placu Trzech Krzyży w Warszawie. Ukończył cztery klasy gimnazjum niższego i dwie wyższego (lata 1863–1869). Po przeprowadzce do Krakowa uczył się wGimnazjum św. Anny i równocześnie od ojca – malarstwa.

W latach 1871–1873 studiował w Szkole Rysunku i Malarstwa (późniejsza Szkoła Sztuk Pięknych) pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza, a potem do 1875 r. w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, u profesorów Aleksandra Strähubera i Aleksandra Wagnera. Od jesieni 1876 r. odbywał roczną służbę wojskową, zakończoną egzaminem oficerskim, w 1. ck. pułku ułanów w Krakowie. W 1877 r. młody malarz wyjechał na dalsze studia tym razem do Paryża, do szkoły Bonnata i Cabanela.

W 1883 r. Kossak powrócił do Krakowa, rok później ożenił się z ziemianką z Łomżyńskiego – Marią Kisielnicką z Kisielnicy h. Topór. Przebudował Kossakówkę i urządził własną pracownię, w której malował w przerwach między licznymi podróżami po całym świecie przez około 50 lat. Tam też przyszły na świat jego dzieci: Jerzy Kossak, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec.

W latach 1895–1902 mieszkał i malował w Berlinie również dla dworu pruskiego; był protegowanym cesarza Wilhelma II. Okres twórczy do I wojny światowej dzielił między Krakowem a Wiedniem. W 1914 r. został zmobilizowany i w stopniu rotmistrza brał udział w walkach w Lubelskiem, nie rozstając się ze szkicownikiem. Po odrzuceniu prośby Kossaka o zwolnienie ze służby w austriackiej armii i przeniesieniu do Warszawy malarz podjął pracę profesora w Szkole Sztuk Pięknych (lata 1915–1918). W 1918 r. w październiku rozpoczął służbę w polskim wojsku w stopniu majora jako adiutant gen. Tadeusza Rozwadowskiego. W 1919 r. definitywnie zakończył służbę w armii. Odbył podróże do Francji (lata: 1920, 1923, 1924) i Stanów Zjednoczonych (lata: 1920, 1927, 1930, 1932, 1934). Wracał do Kossakówki albo do pracowni na 6. piętrze hotelu Bristol w Warszawie.
Pałac Sztuki w Krakowie, siedzibaTowarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, któremu Wojciech Kossak dwukrotnie prezesował w latach 1914–1918 i 1939–1940

Kossak był założycielem grupy malarskiej Zero (1908), wiceprezesem, a potem prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. W 1913 r. w Warszawie wydał “Ilustrowane Pamiętniki”. Interesował się również teatrem, czemu dał wyraz w próbach napisania utworu scenicznego o powstaniu listopadowym.

Działał też w dziedzinie nie związanej z malarstwem: w latach 1912–1914 w Sekcji Samochodowej, a później w Krakowskim Klubie Automobilowym przy Krajowym Związku Turystycznym.

Kossak za swoje zasługi dla sztuki został odznaczony: Orderem Żelaznej Korony Pruskiej, Orderem Orła Czerwonego IV klasy, austriackim krzyżem kawalerskiego orderu Franciszka Józefa I i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Był kawalerem Legii Honorowej.

Wojciech Kossak zaczynał swoją drogę artystyczną od malowania kopii obrazów ojca, ale pojawiały się też własne kompozycje. Pierwsze z nich to: Powrót z polowania, Przejażdżka, Rozstawianie myśliwych na stanowiskach, Ulica w Wenecji, Jarmark na konie w Bałcie, Wyprawa na niedźwiedzia, Kulig na Wołyniu, i in. Od1877 r., gdy namalował Rekonesans, zaczął wystawiać swoje prace w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Potem w trakcie studiów zagranicznych debiutował w Paryżu obrazem Autoportret w mundurze ułańskim (1882). Od 1880 r. wystawiał swoje obrazy w Salonie Krywulta w Warszawie, a od 1881 r. w galeriiTowarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. W wiedeńskiej galerii Kűnstlerhaus w 1882 r., w Peszcie w r. 1884, wMonachium i Berlinie w 1889 r.
Malarstwo monumentalne i batalistyczne [edytuj]

Karierę artystyczną rozpoczął Kossak obrazem Wyjazd na polowanie w Gödöllö namalowanym w 1887 r., z cesarzem Franciszkiem Józefem na pierwszym planie. Była to odpowiedź na osobiste przeżycia artysty, który brał udział w tym cesarskim polowaniu pod Budapesztem. Wkrótce potem zainaugurował cykl historyczno-patriotyczny, częściowo z inspiracji ojca, malując pierwszą wersję Olszynki Grochowskiej, jeden z najpopularniejszych obrazów historycznych. Kolejne prace to: Manewry pod Sądową Wisznią, Portret marszałka M. Zyblikiewicza, Bitwa o miasto, Sztab Skrzyneckiego, Sztab Kościuszki, Artyleria w ogniu, Królewska ujeżdżalnia za Stanisława Augusta, Bitwa pod Raszynem (malowana wspólnie z Juliuszem), Somosierra, Chłopicki ze sztabem, Napoleon dekoruje T. Tyszkiewicza na polu bitwy pod Smoleńskiem, Wzięcie do niewoli Tyszkiewicza w czasie odwrotu spod Moskwy, Odpoczynek podczas manewrów, W drodze do Borysowa, Jan III odbiera defiladę wojsk brandenburskich pod Wiedniem, Bitwa pod Młynarzami, Epizod z bitwy pod Wagram, i in.
Panoramy [edytuj]
Poznań, ul. Grochowe Łąki – pracownia, z której korzystał Wojciech Kossak

Okres pełnej dojrzałości artystycznej to fascynacja panoramą popularną w Europie końca XIX wieku. Inspiracją były dla Kossaka trzy spośród wielu: Bitwa pod Sedanem, Verneta (niemiecka) i dwie francuskie również opiewające kampanię 1870 r. Do malowania Panoramy Racławickiej[1] (z okazji 100-lecia powstania kościuszkowskiego) zaprosił Wojciecha Kossaka Jan Styka w 1892 r. Powstanie dzieła poprzedziły dokładne studia nad techniką tworzenia panoram, zamówiono odpowiednią żelazną konstrukcję, na której rozpięte były ogromne płótna, przeprowadzono badania historyczne i kostiumologiczne, a także dokładne badania w terenie, gdzie bitwa miała miejsce. Wszystko po to, by wiernie odtworzyć wydarzenie w najdrobniejszych szczegółach. Najpierw powstała tzw. Mała Panorama Racławicka, czyli 4 wielkie szkice, a dopiero potem przystąpiono do malowania właściwej panoramy. W pracy nad dziełem brali również udział młodzi malarze: Ludwik Boller, Tadeusz Popiel, Teodor Axentowicz, Zygmunt Rozwadowski, Włodzimierz Tetmajer, Michał Sozański, Wincenty Wodzinowski. Panorama Racławicka została ukończona w 1894 r. i pokazana publiczności w dniu otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie. To monumentalne dzieło o rozmiarach 15 m wysokości na 150 m szerokości spotkało się z dużym zainteresowaniem i uznaniem. Dzisiaj można ją oglądać w Rotundzie Panoramy Racławickiej.

Drugą panoramę malował Kossak wraz z Julianem Fałatem. Pierwszy z artystów był autorem scen rozgrywających się nad rzeką Berezyną pod wsią Studzianka przedstawiających powrót niedobitków Wielkiej Armii Napoleona; drugi namalował cały pejzaż, będący tłem obrazu. Praca nad Przejściem przez Berezynę[2]trwała 16 miesięcy i zakończyła się w 1896 r. Panorama nie przetrwała w swojej pierwotnej postaci; została pocięta na segmenty, z których do dziś znane są: Poczet sztandarowy, Kuchnia polowa nad Berezyną, Palenie sztandarów.

Były też plany następnych panoram, które jednak nie zostały zrealizowane lub nie cieszyły się większym zainteresowaniem. Z projektu panoramy Bitwy pod Somosierrą zostały tylko 4 szkice. Panorama Bitwa pod piramidami została pokazana w Warszawie, ale temat obcy polskiemu odbiorcy nie wzbudził zainteresowania i dzieło zostało pocięte na fragmenty. W końcu Kossak miał nadzieję zrealizować wielkąPanoramę Grochowa. Temat bitwy w Olszynce Grochowskiej powracał wielokrotnie w jego twórczości (Olszynka Grochowska wersja pierwsza i replika, Przegląd 4 Pułku piechoty na pozycjach w Olszynce Grochowskiej, Fragment z Olszynki, Józef Chłopicki w bitwie pod Grochowem), nie udało się jednak zrealizować pomysłu przed 1939 r. Pozostały tylko szkice.
Okres berliński (1895–1902) [edytuj]

Powodzenie panoramy Berezyna, którą artyści malowali w Berlinie, zachęciło Kossaka do dalszej intensywnej pracy. Skupił się wówczas na tematyce związanej z powstaniem listopadowym: Spotkanie belwederczyków w noc 29 listopada 1830 r. z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach, Bateria ks. St. Jabłonowskiego po szturmie na Warszawę, Pobojowisko pod Iganiami to tylko niektóre z płócien. Zainteresowanie dworu pruskiego malarstwem Kosska rozpoczęło kilkuletni okres protektoratu Wilhelma II. W tym czasie powstały obrazy: Grenadierzy królewscy w bitwie pod Etoges, Odwrót Blüchera po bitwie pod Montmirail 1814, Śmierć Ludwika Ferdynanda pod Saalfeld. Żaden z tych obrazów nie był pochwałą pruskiego oręża. Jedynie obrazy Bitwa pod Zondorf 1758 i Szarża huzarów pruskich na baterie rosyjskie pod Jägersdorf 1758przedstawiają sukcesy wojsk pruskich w bitwach z Rosjanami. Oprócz scen batalistycznych Kossak malował w tym okresie portrety Wilhelma, a także obrazy na zamówienia arystokracji i finansjery niemieckiej. W1902 r. po strajku wrzesińskim zerwał współpracę i wyjechał z Berlina.
Przed I wojną światową (1903–1914) [edytuj]
Wiedeński Schwarzenbergplatz, przy którym mieściła się pracownia malarska Wojciecha Kossaka (widok z 1900 r.)

W tym okresie swojej twórczości Kossak malował głównie w Krakowie i Wiedniu, gdzie miał pracownię na Schwarzenbergplatz. Powstały wtedy, m.in.: Niegolewski pod Somosierrą, Chorągiew pancerna, Wiosna 1813 roku, Portret ces. Franciszka Józefa I na koniu, Portret konny arcyks. Franciszka Salwatora, Arcyks. Franciszka Ferdynanda, Arcyks. Gizeli, Portret konny hr. Romanowej Potockiej. W 1905 r. namalował jeden z najlepszych obrazów Krwawa niedziela w Petersburgu 22 stycznia 1905 r.. Potem powstała jeszcze replika tego dzieła,Portret córek artysty i innych osób, Artyleria w ogniu, Fragment z Olszynki, Ranny Kirasjer i dziewczyna, Odpoczynek, Obrona Woli, Kiliński prowadzi jeńców rosyjskich przez Warszawę, Miecze grunwaldzkie, BaterieSomosierry. Malował coraz więcej, bardzo często na zamówienie, portretów scenek rodzajowych, polowań, niejednokrotnie powtarzał te same tematy lub wykonywał repliki swoich dzieł. Ta masowa produkcja wpłynęła na obniżenie jakości obrazów i niezadowolenie krytyki. W dalszym ciągu powstawały również wartościowe dzieła – obrazy o tematyce historycznej: Bitwa pod Kuflewem, Rekwizycja, Sztab Chłopickiego,Szwoleżerowie przed Napoleonem, Wypędzenie Austriaków z Torunia. Jego obrazy podziwiali odwiedzający galerie i wystawy w kraju i za granicą: w Wiedniu (1903, 1904, 1905), w Londynie (1905, 1906), wKrakowie (prawie corocznie), we Lwowie (1909), w Warszawie (1904, 1911), w Rzymie (1911), w Paryżu(1914) i w Łodzi (1914).
Okres międzywojenny [edytuj]

Po zakończeniu wojny Kossak zaczął malować scenki o tematyce wojskowej. Na płótnach pojawiały się konie i żołnierze w najrozmaitszych ujęciach (alarmy, pobudki, patrole, zwiady, utarczki, bitwy, pobojowiska i zgliszcza, a także zaloty ułanów do dziewczyn).

Pobyt w Stanach Zjednoczonych przyczynił się do powstania około 20 obrazów i portretów (Portret amazonki Mally Crawford, Georga Palmera Putnama, Mac Cornicka, Portret konny gen, Johna Pershinga). W czasie kolejnych pobytów malował portrety biznesmenów i farmerów, wojskowych i kowbojów oraz gwiazdy filmowe jako amazonki.

Od roku 1921 malował na zamówienie Muzeum Wojska i Muzeum Narodowego obrazy: Sowiński na szańcach Woli, Kircholm, Grunwald i Rokitnę. Nieco później powstały: Szarża na baterię rosyjską 1831 r., Lady Godiva, Kościuszko pod Racławicami, Napoleon eskortowany przez szwoleżerów, Orlęta lwowskie, Olszynka Grochowska (czwarta replika), Szarża ułańska i wiele innych.

W latach 1925–1926 jeździł z synem po dworach w Poznańskiem i dla podreperowania finansów malował portrety i obrazy na zamówienie. Z tego okresu pochodzą m.in.: portret Emila Młynarskiego, Andrzeja Rotwanda, portret córek Zdzisława Tarnowskiego na koniach, portret Marii Scipio del Campo, Tomasza Zamoyskiego, Józefa Piłsudskiego, prezydenta Ignacego Mościckiego. Natomiast pośpieszna produkcja obrazów i replik w tzw. “fabryczce”, którą zapoczątkował, a kontynuował syn Jerzy Kossak, była ukrywaną tragedią Kossaka – artysty malarza.
Ostatnie lata [edytuj]

Kossak był malarzem bardzo pracowitym i płodnym. Nie sposób wymienić wszystkie jego obrazy, a malował do końca życia i do ostatnich chwil snuł plany o nowych przedsięwzięciach. Obrazy z tego okresu to, m.in.: Zaślubiny Polski z morzem, Portret Edwarda Krasińskiego, Fantazja na temat jazdy polskiej, Na straży polskiego morza, Portret kardynała Hlonda, Portret gen. Kazimierza Sosnkowskiego.

Syn – Jerzy ur. 1886 r. – artysta malarz
Córka – Maria, de domo Kossak, primo voto Bzowska, secundo voto Pawlikowska, tertio voto Jasnorzewska, ur. 1891 r. – poetka i pisarka
Córka – Magdalena de domo Kossak, primo voto Starzewska, secundo voto Niewidowska, ur. 1894 r. – pisarka